Cmentarz żydowski w Starachowicach to jedno z miejsc, które głęboko wpisują się w historię miasta i jego wielokulturową mozaikę. Położony w dzielnicy Wierzbnik, na obrzeżach Osiedla Trzech Krzyży, ukryty pośród domków jednorodzinnych, stanowi jedno z najlepiej zachowanych miejsc pamięci historii Żydów w województwie świętokrzyskim. Przechadzając się wśród starych macew, można poczuć nie tylko powiew minionych lat, ale i ciężar tragicznych wydarzeń XX wieku, które odcisnęły piętno na tym cichym, kamiennym świadku przeszłości.
Lokalizacja i pierwsze wrażenia
Cmentarz znajduje się przy ulicy Bieszczadzkiej 21, w dzielnicy Wierzbnik w Starachowicach. Otacza go solidny, kamienny mur, a jego powierzchnia sięga około 0,4 ha. Wejście prowadzi przez skromną bramę, za którą rozpościera się przestrzeń pełna historii. Z jednej strony necropolis otaczają stare drzewa, z drugiej zaś – zabudowa jednorodzinna, która powstała wokół cmentarza już po II wojnie światowej. O każdej porze roku miejsce to zachowuje swój unikatowy, refleksyjny charakter.
Historia cmentarza
Cmentarz żydowski w Starachowicach został założony w 1891 roku przez gminę żydowską w Wierzbniku. Jednakże najstarsze zachowane tutaj nagrobki pochodzą z lat 70. XIX wieku, zatem można przypuszczać, że odbywały się na nim pochówki już wcześniej, a rok 1891 to formalne uregulowanie jego statusu. Nekropolia służyła mieszkańcom Wierzbnika, Starachowic oraz okolicznych miejscowości. W okresie poprzedzającym II wojnę światową społeczność żydowska Wierzbnika była bardzo liczna. W 1921 roku stanowili oni aż 39,5% totalnej populacji tej części miasta.
W czasie II wojny światowej cmentarz został poważnie zdewastowany przez okupantów niemieckich, którzy nie tylko naruszyli nagrobki, ale wykorzystywali to miejsce do egzekucji starachowickich Żydów. Po wojnie i w okresie PRL cmentarz ponownie był narażony na wandalizm i kradzieże. Ostatecznie w 1964 roku, decyzją Ministra Gospodarki Komunalnej, zamknięto go do celów grzebalnych. Od tamtej pory miejsce to pełni wyłącznie funkcję zabytku i miejsca pamięci.
Architektura nekropolii i dawny świat symboli
Po wejściu na teren cmentarza od razu przyciągają wzrok setki macew rozmieszczonych w równych rzędach. Wśród około 400 nagrobków najstarsze pochodzą z końca XIX i początku XX wieku. Wyróżniają się solidnością wykonania oraz bogactwem symboliki. Dominują tradycyjne, prostokątne płyty z półokrągłym zwieńczeniem, nieliczne mają formę ściętych dębów, co symbolizuje przerwane nagle życie.
Macewy wykonane są z piaskowca, a ich awersy zdobią płaskorzeźbione motywy roślinne i zwierzęce – ptaki w locie z gruszką w dziobie, gryfy, świątynia jerozolimska, symbole świeczników czy dłoni w geście błogosławieństwa. Szczególnie ciekawy jest motyw ptaka karmiącego pisklęta, typowy dla nagrobków kobiet. Na kamieniach prócz symboli znaleźć można długie inskrypcje w językach hebrajskim i jidysz, sporadycznie zachowały się także barwne ślady dawnych polichromii.
Oprócz typowych macew na cmentarzu można odnaleźć fundamenty ohelu, czyli niewielkiej budowli wznoszonej nad grobami zasłużonych członków gminy. Ten szczegół architektoniczny dowodzi zamożności dawnej społeczności oraz jej troski o swoich przedstawicieli.
Dzieje współczesne i ochrona cmentarza
Po latach zaniedbań nekropolia trafiła pod troskliwą opiekę społeczników. Od kilkunastu lat o porządek i zabezpieczenie cmentarza dba lokalny działacz wspierany przez potomków Żydów z Wierzbnika i Starachowic, zamieszkałych dziś głównie w Izraelu, Kanadzie czy USA. Prace porządkowe oraz inwentaryzacja umożliwiły przywrócenie części nagrobków do pionu i odczytanie ich inskrypcji. Corocznie odbywają się tu także spontaniczne spotkania upamiętniające dawnych mieszkańców oraz akcje edukacyjne.
Cmentarz żydowski w Starachowicach zlokalizowany jest przy ul. Bieszczadzkiej 21. Wejście na jego teren jest bezpłatne. Nie obowiązują bilety ani wyznaczone godziny otwarcia – nekropolię można odwiedzić przez cały rok, jednak warto wybrać się tam za dnia ze względów bezpieczeństwa. Dojazd możliwy jest zarówno samochodem osobowym (w okolicy łatwo znaleźć miejsce postojowe), jak i lokalnymi autobusami komunikacji miejskiej – najbliższy przystanek położony jest kilka minut spacerem od głównej bramy.
Znaczenie cmentarza dla lokalnej społeczności
Pomnikowy charakter cmentarza żydowskiego czyni go miejscem szczególnej zadumy. Stanowi ważny element krajobrazu kulturowego Starachowic, przypominając o współistnieniu różnych narodowości i tradycji. Od kilku lat nekropolia wpisana jest do rejestru zabytków, co skutkuje większą troską o jej stan oraz rosnącym zainteresowaniem wśród turystów oraz historyków. Przechadzając się po tym miejscu, nietrudno dostrzec ślady minionych pokoleń, tragicznych wydarzeń i prób ocalenia pamięci przed całkowitym zapomnieniem.
Podsumowanie
Starachowicki cmentarz żydowski to miejsce unikatowe – nie tylko pod względem historycznym, ale i emocjonalnym. Bogata symbolika nagrobków, pomnikowy charakter nekropolii oraz przejmująca cisza wśród kamiennych macew pozwalają na refleksję nad zmiennością losu i nietrwałością ludzkiego życia. Dziś, dzięki zaangażowaniu społeczników i potomków dawnych mieszkańców Wierzbnika, cmentarz ten nie jest jedynie zapomnianym reliktem, lecz żywą lekcją historii oraz ważnym miejscem na mapie turystycznej Starachowic. To przestrzeń, w której dziedzictwo żydowskie współtworzy tożsamość regionu, przypominając o wielokulturowych korzeniach miasta.